Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշը ներառում է ՍԱՈՒ-ի վերին հատվածների խոցեր, աղաթթվի արտադրության զգալի բարձրացում և G-բջիջներից ուռուցքի առկայություն կամ ենթաստամոքսային գեղձի ոչ բետտաբջջային ուռուցքներ: Այդ ուռուցքները անվանում են գաստրինոմաներ, քանի որ դրանք մեծ քանակությամբ գաստրին են արտադրում, որն էլ առաջացնում է հիվանդության բնորոշ դրսևորումները:

Պատճառագիտությունը և ախտածագումը
Գաստրինոմաները հայտնաբերվում են գերազանցապես ենթաստամոքսային գեղձում, հաճախ գլխիկում, ինչպես նաև 12-մատնյա աղու պատում (երբեմն նույնիսկ ավելի շատ, քան ենթաստամոքսային գեղձում): Գաստրինոմայի չափսերը տատանվում են 1մմ-ից մինչև 20սմ: 50-60% հիվանդների մոտ գաստրինոմաները բազմակի են: Աղու վերին և վայրէջ մասի ենթալորձային շերտում տեղակայված գաստրինոմաների կեսը եզակի են: Հազվադեպ դեպքերում գաստրինոմաներ հայտնաբերվում են ստամոքսում կամ ռեգիոնար լիմֆատիկ հանգույցներում (ենթաստամոքսային գեղձում, փայծաղում, 12-մատնյա աղու մոտակա հատվածներում) այլ տեղակայման առաջնային ուռուցքների բացակայության դեպքում: Գաստրինոմաների 90%-ը հայտնաբերվում են այն եռանկյունում, որի վերին գագաթն առաջացնում է պարկային և ընդհանուր  լեղածորանի միացման կետը, ստորինը` 12-մատնյա վայրէջ և հորիզոնական մասերի միջև անկյունը, իսկ միջայինը` ենթաստամոքսային գեղձի պարանոցը: Խիստ հազվադեպ գաստրինոմաներ հայտնաբերվում են հեռակա օրգաններում, ինչպես օրինակ հարվահանաձև գեղձում կամ ձվարաններում:

Գաստրինոմաների մոտ երկու երրորդը չարորակ են (ենթաստամոքսային գեղձի և 12-մատնյա աղու չարորակ գաստրինոմաների տոկոսը համարյա միատեսակ է): Չարորակ գաստրինոմաները սովորաբար դանդաղ են աճում, սակայն երբեմն արագ  զարգանում են և վաղ տալիս են բազմակի մետաստազներ: Մետաստազներ հաճախ լինում են ռեգիոնար լիմֆատիկ հանգույցներում և լյարդում, ինչպես նաև որովայնամզում, փայծաղում, ոսկրերում, մաշկում և միջնորմում: Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդների մոտ 10%-ի մոտ դիտվում է ենթաստամոքսային գեղձի կղզյակային բջիջների հիպերպլազիա: Հիպերպլազիայի ենթարկված հյուսվածքներում գաստրին չի հայտնաբերվում, քանի որ դա ոչ թե պատճառ է, այլ գաստրինի ավելցուկային արտադրության հետևանք է: 20-60% հիվանդների մոտ գաստրինոման տիպ 1 բազմակի էնդոկրին նեոպլազիայի (ԲԷՆ) բաղադրիչ է: Այդ հիվանդությունը ժառանգվում է աուտոսոմ-դոմինանտ ժառանգությամբ բարձր պենետրանտությամբ և տարբեր էքսպրեսիվությամբ: Տիպ 1 ԲԷՆ-ի ժամանակ կարող են հայտնաբերվել հարվահանաձև գեղձի, ենթաստամոքսային գեղձի և հիպոֆիզի հիպերպլազիա, ադենոմա կամ քաղցկեղ: Հիպերպարաթիրեոզը հայտնաբերվում են 90%, իսկ գաստրինոման` 50% հիվանդների մոտ: Սովորաբար գաստրինոմաները տիպ 1 ԲԷՆ-ի ժամանակ բազմակի են և ավելի մանր, քան սպորադիկները, և հաճախ տեղակայվում են 12-մատնյա աղիքում, քան ենթաստամոքսային գեղձում:

Գաստրինոմայում հայտնաբերում են հիմնականում գաստրին-17, իսկ շրջանառող գաստրինի 2/3-ը, ինչպես և նորմայում ներկայացված են գաստրին-34-ով: Գաստրինոմայում հայտնաբերվում են և այլ հորմոններ (օրինակ, ԱԿՏՀ, գլյուկագոն, սոմատոլիբերին, ինսուլին, պանկրեատիկ պոլիպեպտիդ և այլն), սակայն նշված հորմոնների գերարտադրությունը հազվադեպ է հայտնաբերվում: Առավել հաճախ հայտնաբերում են ԱԿՏՀ: Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդների մոտ 8%-ի մոտ  հայտնաբերվում է Կուշինգի էկտոպիկ համախտանիշ: ԱԿՏՀ արտադրող ուռուցքները արագ են աճում և հաճախ չարորակ են: Հիպոֆիզար Կուշինգի համախտանիշը տիպ 1 ԲԷՆ-ի ժամանակ սովորաբար ավելի հեշտ է ընթանում, քան էկտոպիկը, իսկ գաստրինոմաները նշված հիվանդների մոտ սովորաբար մետաստազներ չեն տալիս: Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ պարիետալ բջիջների քանակը գաստրինի ազդեցությամբ մեծանում է 3-6 անգամ համեմատած նորմայի հետ: Ստամոքսի լորձաթաղանթում հաճախ հայտնաբերվում են բազմակի մանր, ոչ ինվազիվ կարցինոիդներ: Կարցինոիդների զարգացումը և էնտերոքրոմաֆինանման բջիջների հիպերպլազիան կապում են զգալի և երկարատև հիպերգաստրինեմիայի հետ: 

Կլինիկական պատկերը
Զոլլինգեր-Էլլիսոնի համախտանիշը հայտնաբերվում է խոցային հիվանդությամբ տառապող հիվանդների մոտ 0,1-1%-ի մոտ: Հաճախ սկզբնական դրսևորումները ի հայտ են գալիս 30-60 տարեկան հասակում: Դիտվում է արտահայտված հիպերքլորհիդրիա: Համարյա բոլոր հիվանդների մոտ ի վերջո ի հայտ են գալիս ՍԱՈՒ-ի խոցեր: Սկբնական դրսևորումները հիշեցնում են սովորական խոցային հիվանդությունը, սակայն այս դեպքում խոցերը ավելի արագ են զարգանում, դանդաղ լավանում և դժվար են ենթարկվում կոնսերվատիվ և վիրահատական բուժմանը: Խոցերի մոտ 75%-ը տեղակայվում են 12-մատնյա աղու վերին հատվածում կամ ստամոքսում, հաճախ եզակի են, սակայն կարող են լինել և բազմակի: Բազմակի խոցերը տեղակայվում են 12-մատնյա աղու ցանկացած հատվածում և նույնիսկ աղիճ աղում: 40% հիվանդների մոտ նկատվում է լուծ` կապված մեծ քանակությամբ աղաթթվի անցմամբ 12-մատնյա աղու մոտակա հատվածները: Աղաթթվի ավելցուկային անցումը բերում է աղիճ աղու մոտակա և հեռակա հատվածներում pH–ի իջեցմանը մինչև համապատասխանաբար 1 և 3.6: Աղաթթուն և պեպսինը վնասում են բարակ աղու լորձաթաղանթը: Ստեատորեան հազվադեպ է հանդիպում և կապված է ենթաստամոքսային լիպազային ինակտիվացիայի հետ թթու միջավայրում և աղու լուսանցքում լեղաթթուների մակարդակի իջեցման հետ: Ցածր pH–ի ժամանակ լեղաթթուները իջնում են նստվածքի, այդ դեպքում խախտվում է միցելների գոյացումը և ճարպաթթուների ու մոնոգլիցերիդների ներծծումը: Չնայած Կասլի ներքին գործոնի արտադրությունը խանգարված չէ, սակայն աղիների լորձաթաղանթում pH–ի իջեցումը արգելակում է ենթաստամոքսային գեղձերի ֆերմենտների ակտիվացումը, որոնք անհրաժեշտ են վիտամին B12-ի անջատման համար R-սպիտակուցից: Արդյունքում խանգարվում է վիտամինի կապումը Կասլի ներքին գործոնի հետ և ներծծումը աղիների լորձաթաղանթով:

Ախտորոշումը
Գաստրինոմայի ախտորոշումը հաճախ կարելի է ենթադրել անամնեստիկ տվյալներով, հատկապես եթե հիվանդի մոտ առկա է արտահայտված հիպեքլորհիդրիա: Ավելի, քան 90%-ի մոտ աղաթթվի բազալ արտադրությունը գերազանցում է 4 մկմոլ/վ-ի (15 մէկվ/ժ): Հազվադեպ կարող է հասնել 40 մկմոլ/վ (150 մէկվ/ժ): Բազալ արտադրության ցուցանիշները Զոլլինգեր-Էլլիսոնի համախտանիշի, 12-մատնյա աղու խոցի ժամանակ և առողջ անձանց շրջանում կարող են համընկնել, սակայն գաստրինոմայի ժամանակ, ի տարբերություն առողջ անձանց և 12-մատնյա աղու խոցի, բազալ արտադրությունը կազմում է խթանվածի ավելի քան 60%-ը: Այնոււմենայնիվ, միայն այս ցուցանիշը բավարար չէ ախտորոշման հաստատման համար: Զոլլինգե-Էլլիսոնի համախտանիշը կարելի է ենթադրել մի շարք  ռենտգենաբանական և էնդոսկոպիկ տվյալների հիման վրա: Ստամոքսի և 12-մատնյա աղիքում, երբեմն և աղիճ աղում, լավ երևում են լորձաթաղանթի խոշոր ծալքեր: Ռենտգենաբանական և էնդոսկոպիկ հետազոտությամբ մեծամասամբ խոցերը չեն տարբերվում սովորականից, սակայն հաճախ հանդիպում են հեռակա (դիստալ) տեղակայման խոցերը: Helicobacter pylori-ն սովորաբար բացակայում է:Ախտորոշման հաստատման նպատակով որոշում են գաստրինի մակարդակը արյան շիճուկում իմունաֆերմենտային եղանակով (աղյուսակ 1): Գաստրինի մակարդակը նորմայում և խոցային հիվանդության ժամանակ քաղցած վիճակում միջինը կազմում է 20-50նգ/լ  և սովորաբար չի գերազանցում 150նգ/լ-ը: Զոլինգեր–Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ գաստրինի մակարդակը քաղցած ժամանակ սովորաբար >200 նգ/լ-ից` երբեմն հասնելով մինչև 450000 նգ/լ-ի: 50% հիվանդների շրջանում այդ ցուցանիշը ցածր է 1000 նգ/լ-ից (միջին արժեք գաստրինոմայի դեպքում): Զգալիորեն հազվադեպ ստանդարտ եղանակներով որոշված գաստրինի մակարդակը մնում է նույնը: Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդներին հետազոտելիս, հատկապես ոչ բարձր հիպերգաստրինեմիայի ժամանակ, կիրառում են խթանիչ թեստեր սեկրետինով, կալցիումի իֆուզիա կամ սննդային բեռնվածություն: Սեկրետինով փորձ: Որոշում են գաստրինի մակարդակը քաղցած վիճակում, որից հետո ներերակային ներարկում են սեկրետին 2 միավոր/կգ 30-60վ-ի ընթացքում: Գաստրինի մակարդակը որոշում են ներարկումից 2 և 5 րոպե անց, ապա յուրաքանչյուր 5 րոպեն մեկ 30 րոպեի ընթացքում: Նորմայում և խոցային հիվանդության ժամանակ սեկրետինը կամ չի ազդում գաստրինի մակարդակի վրա, կամ աննշան է իջեցնում կամ բարձրացնում այն: Զոլինգե-Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ գաստրինի ն/ե ներմուծումից  5-10 րոպե հետո բարձրանում է ոչ պակաս, քան 200 նգ/լ և աստիճանաբար վերադառնում է նախկին մակարդակին 30 րոպեի ընթացքում:

Կալցիումի ինֆուզիայով փորձ: Կալցիումի գլյուկոնատը ներարկում են ն/ե 3 ժամվա ընթացքում 5 մգ/կգ/ժ արագությամբ: Գաստրինի մակարդակը որոշում են քաղցած և ինֆուզիայից հետո յուրաքանչյուր 30 րոպեն մեկ 4 ժամվա ընթացքում: Զոլինգեր–Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ գաստրինի մակարդակը բարձրանում է ավելի, քան 400 նգ/լ` համեմատած ելքայինի հետ:
Սննդային բեռնվածությամբ փորձ: Գաստրինի մակարդակը որոշում են քաղցած և ուտելուց հետո յուրաքանչյուր 15 րոպեն մեկ 90 րոպեի ընթացքում: Փորձի նպատակը տարբերակիչ ախտորոշումն է գաստրինոմայի և ստամոքսի անտրալ հատվածի G-բջիջների հիպերպլազիայի կամ հիպերտրոֆիայի միջև: Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ առավել արդյունավետ է սեկրետինով փորձը: Գաստրինի մակարդակը շիճուկում այս փորձի ժամանակ բարձրանում է Զոլինգեր–Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդների ավելի, քան 95%-ի շրջանում: Համապատասխան առաջարկված չափանիշների հետ, գաստրինի մակարդակի զգալի բարձրացումը սեկրետինի ներարկման ժամանակ հազվադեպ է դիտվում գաստրինոմայի բացակայության դեպքում: Քանի որ հիպերգաստրինեմիան հաճախ պայմանավորված է աղաթթվի արտադրության իջեցմամբ (աքլորհիդրիա կամ ծանր հիպերքլորհիդրիա), այդ արտադրությունը անհրաժեշտ է հետազոտել մինչև տվյալ փորձի կատարումը:

Կալցիումի ինֆուզիան բերում է գաստրինի արտադրության բարձրացմանը Զոլինգեր–Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդների 80%-ի շրջանում, սակայն այդ փորձը կարող է լինել դրական և գաստրինոմայի բացակայության դեպքում (օրինակ, հիպերգաստրինեմիայի ժամանակ` կապված աքլոհիդրիայի հետ): Սովորաբար, եթե կալցիումի ինֆուզիայով փորձը դրական է, ապա և սեկրետինով փորձը նույնպես դրական է: Քանի որ կալցիումի ինֆուզիայով փորձը համարյա ոչինչ չի ավելացնում սեկրետինով փորձի արդյուքներին, իսկ կալցիումի ներմուծումը հաճախ բերում է բարդությունների առաջացման, ապա մեծամասամբ այդ փորձը խորհուրդ չի տրվում: Գաստրինոմայի տեղակայման հաստատումը բավականին բարդ է: Կլինիկական և լաբորատոր տվայլներով հաստատված Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշով հիվանդների մոտ կեսի շրջանում վիրահատական միջամտության ժամանակ հնարավոր չի լինում հայտնաբերել ուռուցք: Ընտրողական անգիոգրաֆիան թույլ է տալիս հայտնաբերել գաստրինոմա 50%, համակարգչային շերտագրությունը (ՀՇ)` 30%, սոնոգրաֆիան` 20% դեպքերում: 12-մատնյա աղու գաստրինոման կարելի է հայտնաբերել, եթե անգիոգրաֆիայի ժամանակ ներզարկերակային ներարկվի սեկրետին, ապա որոշվի գաստրինի մակարդակը դռներակից վերցված արյան մեջ: Մագնիսա-ռեզոնանսային շերտագրությունը (ՄՌՇ) առավելություններ չունի ՀՇ-ի նկատմամբ առաջնային ուռուցքի ախտորոշման նպատակով, բայց այն լյարդում մետաստազների հայտնաբերման առավել զգայուն մեթոդ է: Էնդոսկոպիկ ռետրոգրադ խոլանգիոպանկրեատոգրաֆիան ենթաստամոքսային գեղձի գաստրինոմաների հայտնաբերման նպատակով չի կիրառվում: 12-մատնյա աղու գաստրինոմաները կարելի է հայտնաբերել էնդոսկոպիկ բիոպսիայի միջոցով, ինչպես նաև էնդոսկոպիկ սոնոգրաֆիայի միջոցով: Քանի որ գաստրինոմաներն ունեն ռեցեպտորներ սոմատոստատինի նկատմամբ, ապա մանր առաջնային ուռուցքների և մետաստազների հայտնաբերման համար կիրառում են սցինտիգրաֆիա նշակիր օկտրեոտիդով:

Բուժում
Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշով  հիվանդների մեծամասնության մոտ խոցային հիվանդության սովորական կոնսերվատիվ և վիրահատական բուժման մեթոդները արդյունավետ չեն: Հաճախ ստամոքսի ռեզեկցիայից կամ վագոտոմիայով պիլորոպլաստիկայից հետո խոցերն արագ կրկնվում են (ռեցիդիվում են): Երկար ժամանակ գաստրէկտոմիան դիտվում էր գաստրինոմայի բուժման ընտրության միջոց: Խորհուրդ է տրվում ընդունել նույն դեղորայքները, ինչ խոցային հիվանդության ժամանակ, սակայն վերջիններիս դոզաները պետք է լինի 4-8 անգամ ավելի: H2-բլոկատորները նշանակում են ամբողջ կյանքի ընթացքում, քանի որ նույնիսկ ժամանակավոր ընդհատման դեպքում առաջանում է խոցի ռեցիդիվ: Դեղորայքների դոզան ընտրում են` ելնելով աղաթթվի բազալ արտադրության մակարդակից, որը չափվում է 1 ժամ առաջ մինչև դեղորայքի հերթական ընդունումը: Այդ ցուցանիշը չպետք է գերազանցի 2.8 մկմոլ/վ (10 մէկվ/ժ): Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորները (օմեպրազոլ, լանսոպրազոլ) առավել արդյունավետ են Զոլինգեր-Էլիսոնի համախտանիշի ժամանակ, այդ թվում H2-բլոկատորների նկատմամբ կայունության դեպքում: Օմեպրազոլի և լանսոպրազոլի սկզբնական դոզան 60 մգ է միանվագ առավոտյան մինչ նախաճաշը: Դոզան ընտրում են այնպես, որ աղաթթվի բազալ արտադրությունը չգերազանցի 2.8 մկմոլ/վ (10մէկվ/ժ), իսկ նախավիրահատական շրջանում 1.4 մկմոլ/վ (5 մէկվ/ժ): Էզոֆագիտի ժամանակ կարիք է լինում իջեցնել արտադրությունը մինչև 0.25 մկմոլ/վ (1 մէկվ/ժ): Հիվանդների 1/3-ի շրջանում դեղորայքն ընդունում են օրը 2  անգամ:
      
Այն դեպքերում, երբ չի հաջողվում հայտնաբերել ուռուցք կամ հեռացնել այն, կատարում են պրոքսիմալ ընտրողական վագոտոմիա: Որոշ հիվանդների մոտ դա թույլ է տալիս պակասեցնել H2-բլոկատորների դոզան և նույնիսկ ամբողջությամբ դադարեցնել: Բուժման մեթոդի ընտրության ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հիվանդության կլինիկական դրսևորումները: Վաղ ախտորոշման լավացումը և արդյունավետ հակախոցային բուժումը բերում են հիվանդի կյանքի տևողության երկարացմանը, որի հետևանքով ավելի հաճախ սկսեցին դրսևորվել գաստրինոմայի չարորակ հատկությունները: Հիվանդների կեսը, որոնց չէր հեռացվել գաստրինոման, մահանում են հարակից հյուսվածքներ և օրգաններ ուռուցքի ներթափանցման հետևանքով: Բուժման օպտիմալ եղանակը ուռուցքի ամբողջությամբ հեռացումն է, սակայն դա հնարավոր է միայն 30% հիվանդների մոտ: Մինչև ախտորոշման հաստատումը, ուռուցքի տեղակայման և չափերի հաստատումը նշանակում են օմեպրազոլ կամ լանսոպրազոլ: Հակացուցումների առկայության, ուռուցքի ոչ վիրահատական լինելու և վիրահատությունից հիվանդի հրաժարվելու դեպքում այդ դեղորայքները պետք է ընդունեն ամբողջ կյանքի ընթացքում: Ուռուցքային զանգվածի փոքրացման և գաստրինոմայի ուղեկցող ախտանիշների պակասեցման նպատակով, որոնք հակված են ինվազիվ աճի, կիրառում են ստրեպտոզոցինի, ֆտորուրացիլի և դօքսոռուբիցինի զուգակցում: Քիմիոթերապիայից հետո ախտադադարը նկատվում է 65% հիվանդների մոտ և երբեք չի լինում լրիվ: Ինտերֆերոն α–ի և օկտրեոտիդի արդյունավետությունը նունպես ցածր է: Հազվադեպ կատարում են գաստէկտոմիա: